گیلی نت/قزوین همه ساله با آغاز ماه محرم، مردم استان قزوین همگام با سایر شیعیان جهان، با برپایی خیمه‌های عزاداری و آئین‌های سنتی به استقبال ایام عزای سیدالشهدا(ع) می‌روند؛ در این گزارش به برخی از آداب عزاداران حسینی در قزوین پرداخته‌ایم.
به گزارش گیلی نت، هر ساله و با فرارسیدن ماه محرم، مسلمانان سراسر دنیا، مردم ایران و به تبع آن استان قزوین در سوگ امام حسین (ع) و یاران باوفایشان به برگزاری مراسم عزاداری می‌پردازند. در برخی از نقاط استان قزوین در گذشته آداب و رسومی جذاب، قابل تأملی جاری بوده که برخی از آن ها هنوز پابرجاست و برخی به بوته فراموشی سپرده شده است.
مراسم سیاهپوشان و دید و بازدید هیأت‌ها در قزوین
علی اصغر یوسف گمرکچی، کارشناس مردم‌شناسی در گفت‌وگو با گیلی نت اظهار کرد: یکی از آیین‌هایی که در گذشته در قزوین انجام می‌شد و امروز خیلی کم‌رنگ شده اما به شکل‌های مختلف انجام می‌شود، آیین سیاهپوشان است که سه روز مانده به آغاز محرم‌الحرام، برای ورود به این ماه مساجد، تکایا و حسینیه‌ها سیاه‌پوش می‌شدند. جوان‌های هر محل مساجد محل را سیاه‌پوش می‌کردند و خودشان لباس سیاه می‌پوشیدند، همچنین علامت‌ها و طبق چراغ‌ها را نیز سیاه‌پوش می‌کردند، درواقع سیاه پوشان اولین مراسم رسمی قزوین در ماه محرم بود.
وی ادامه داد: یکی از رسومی که در این سال‌ها کم‌رنگ شده و به ندرت انجام می‌شود این است که از شب اول تا هفتم ماه محرم هیأت‌های عزاداری هر شب به عنوان میهمان از یک هیأت به هیأت دیگر می‌رفتند. در جریان این رفت و آمد، به عنوان مثال هیأت مسجد میدان‌گاه به امامزاده علی (ع) می‌رفت و علامت‌های هیأت‌ها به عنوان پیش‌قراول هیأت حرکت داده می‌شدند و زمانی که به مسجد یا امامزاده میزبان می‌رسیدند با علامت‌ها، سلام می‌دادند.
این کارشناس مردم‌شناسی گفت: در ادامه سینه‌زنی و عزاداری می‌کردند و هیأت میزبان هم با چای و شربت از هیأت میهمان پذیرایی می‌کرد و زمان خداحافظی هم، نوحه خداحافظی می‌خواندند و شب بعد هیأت میزبان، میهمان هیأت شب قبل می‌شد. این بازدیدها تا سه شب مانده به عاشورا صورت می‌گرفت و هر شب یک مسجد یا امامزاده انتخاب می‌شد؛ امروزه به ندرت این رسم در میان مساجد و تکایا دیده می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: هیأت‌ها شب هفتم به بقعه بی‌بی شهربانو در محله راه چمان، شب هشتم به امامزاده آمنه خاتون و امامزاده علی (ع) در محله پنبه ریسه، شب نهم به امامزاده سلطان سید محمد (ع) در محله آخوند و شب و روز عاشورا هم به امامزاده حسین (ع) در محله دباغان می‌رفتند و عزاداری می‌کردند که از حدود ۲۰۰ سال پیش این رسم در قزوین برپا بوده و در حال حاضر برنامه شب هشتم تا دهم هنوز پابرجاست و در شب هفتم فقط هیأت‌هایی که نزدیکتر به بقعه بی‌بی شهربانو هستند، به این امامزاده رفته و عزاداری می‌کنند.
یوسف گمرکچی تصریح کرد: در گذشته در روز عاشورا محلات قزوین به امامزاده حسین (ع) نزدیک بودند و دورترین دسته‌های عزاداری از محله شیخ‌آباد به امامزاده حسین (ع) می‌آمدند؛ در حال حاضر محلات زیادی به شهر افزوده شده است و حرکت دسته‌ها از محلات و رسیدن آن‌ها به امامزاده حسین (ع) تا غروب عاشورا طول می‌کشد.
آئینی که مختص سوگواری زنان قزوینی است
محمدحسن سلیمانی، قزوین پژوه در گفت‌وگو با گیلی نت درخصوص آیین‌های مردم قزوین برای عزاداری سیدالشهدا (ع) به ویژه در دهه اول محرم، اظهار کرد: یکی از آیین‌های فراموش‌شده قزوین در ایام محرم، عزاداری عصر عاشورا یا همان شام غریبان است، اگرچه امروزه شام غریبان با روشن کردن شمع‌ها برگزار می‌شود اما درگذشته این‌چنین نبود و هیئت‌ها در غروب آفتاب قبل از اذان مغرب بیرون می‌آمدند.
وی ادامه داد: بعد از غروب، شام غریبان شهدا آغاز شده و ۲ بیرق به‌صورت افقی بین ۲ دسته حرکت می‌کرد و ۲ دسته ۲ نوحه می‌خواندند که دسته پیشین نوحه «فاطمه بیا امشب دشت کربلا بنگر- بی کفن حسین است روی نیزه‌ها بنگر» را خوانده و سپس می‌نشست و دسته دوم با حرکت نوحه «شه بی کفن است امشب- عریان بدن است امشب- انگشتر شاه دین- دست دشمن است امشب» را می‌خواند و حرکت می‌کردند و پس از پایان نیز می‌نشستند و بدین ترتیب ۲ دسته حرکت می‌کردند؛ که در حال حاضر این رسم نیز خیلی دیده نمی‌شود.
این قزوین‌پژوه بیان کرد: شاید تنها آیینی که مختص سوگواری زنان قزوینی در مصیبت کربلاست و قریب به یقین در هیچ شهری وجود ندارد، برگزاری تشییع نمادین پیکر مطهر شهدای کربلا در سومین روز از شهادت امام حسین (ع) است به این صورت که بعد از واقعه کربلا کسی از ترس یزید جرأت نمی‌کرد پیکر مطهر شهدای کربلا را دفن کند که زنان «طایفه بنی‌اسد» جمع شدند و اقدام به دفن پیکر یاران این امام همام کردند، در این مراسم که روز سوم امام حسین (ع) برگزار می‌شود زنان قزوینی به‌صورت نمادین پیکر ۷۲ شهید کربلا را از امامزاده اسماعیل (ع) تا امامزاده حسین (ع) به دوش می‌کشند و آقایان در این مراسم دخالتی ندارند.
از «طشت‌گذاری» تا «طبق‌گردانی»
وی خاطرنشان کرد: رسمی که در گذشته وجود داشت و الان هم کمابیش برگزار می‌شود، آیین «طشت‌گذاری» است که بیشتر آذری‌زبان‌های استان قزوین در آستانه ورود به ماه محرم انجام می‌دهند. آیین طشت گذاری به مناسبت آغاز ماه محرم الحرام در برخی از مساجد و تکایای استان قزوین با حضور هیئت مذهبی و سوگواران امام حسین (ع) برگزار می‌شود.
سلیمانی اظهار کرد: این آیین از سنت‌های رایج دوستداران اهل بیت (ع) است که اغلب در بین مردم آذری زبان ساکن قزوین صورت می گیرد و در آن عزاداران و سوگواران امام حسین (ع) طشتی را که داخل آن مقداری آب قرار دارد، به نشانه تشنگی امام حسین (ع) و یارانش در صحرای کربلا به روی دست گرفته و با نوحه‌سرایی در اطراف آن، مراسم عزاداری ماه محرم و پوشیدن لباس‌های سیاه را آغاز می‌کنند.
وی افزود: یکی از آیین‌هایی که از سنت‌های خاص شهر قزوین است و در غالب نقاط استان در شهرها مشاهده می‌شود «طبق‌کِشی» یا «طبق‌گردانی» است که در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده و در نقاط دیگر کشور دیده نمی‌شود و فقط در دو سه دهه اخیر در تهران طبق چراغ حمل می‌شود اما این رسم، خاص قزوینی‌ها است.
این کارشناس قزوین‌شناسی ادامه داد: طَبَق از جنس چوب به ارتفاع ۱.۵ متر و قطر یک متر به صورت مدور است و بیشتر قسمت‌های آن آیینه‌کاری و با چراغ‌های رنگی زینت پیدا می‌کند و در ایام عزاداری امام حسین (ع) به ویژه از شب هفتم دسته‌های عزاداری این طبق استوانه‌ای را بر سر گذاشته، حمل و می‌چرخانند و آداب و آیین خاص دارد.
برگزاری آئین «چهل منبر» توسط قزوینی‌ها در گذشته
وی گفت: یکی دیگر از آئین‌های قزوین که از دوره قاجار وجود داشت و در ایام عزای حسینی به ویژه تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شد و در حال حاضر در برخی از نقاط کشور همچنان برپاست و به رسم محلی آن شهر تبدیل شده آئین «چهل منبر» بود. «چهل منبر» حدود ۹۰ سال پیش جزو آئین ما بود اما بعد از ممنوع شدن برگزاری علنی عزاداری حسینی در دوره پهلوی اول، سابقه چندانی در برگزاری آن در قزوین نداشته‌ایم، درواقع یکی از نذورات در شب عاشورا پای برهنه رفتن به ۴۰ مجلس روضه‌خوانی یا هیأت مذهبی بود که به آیین «چهل منبر» معروف بود.
سلیمانی بیان کرد: یکی از منبرها در خانه امام جمعه در محله آخوند بود که از عصر نهم محرم زن و مرد دسته به دسته به دفتر امام جمعه می‌آمدند و در منبری که روحانی در مصیبت آل‌الله (ع) سخن می‌گفت شمع روشن می‌کردند، منبر را می‌بوسیدند و می‌رفتند؛ بانویی هم کنار منبر بود و پس از رفتن زائرین شمع‌ها را خاموش می‌کرد و روی هم قرار می‌داد که نوعی سبک و سیاق عزاداری بود، بعد از ممنوعیت عزاداری علنی توسط رضاخان تقریباً این رسم دیگر در قزوین اجرا نشد اما در برخی از مناطق کشور همچون لاهیجان استان گیلان همچنان این رسم اجرا می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: یکی از آیین‌های جالبی که از دوره قاجار در عزای حسینی در قزوین متداول و برقرار می‌شد، آیین «طوق درآوردن» بود که در خانه امام جمعه در محله آخوند انجام می‌شد و قزوینی‌ها به این خانه، «خانه طوق‌درآورها» می‌گفتند که آیین طوق‌گردانی، علم‌بندانی و علم‌گردانی همچنان در قزوین و برخی از نواحی قزوین مرسوم است و به برکت عزاداری امام حسین (ع)، طوق‌هایی در هیأت‌ها قابل مشاهده است.
این قزوین‌پژوه تصریح کرد: طوق یک تیغه فلزی است که عصر تاسوعا در طشت آب می‌گذارند و مردم به عنوان نذر و تبرک از آن استفاده می‌کنند؛ طوق تیغه‌ای نظیر سرنیزه تفنگ و راست و صاف به طول ۵۰ سانتیمتر و عرض سه سانتیمتر است که نوک آن تیز مانند قداره تیز و متمایل است و یک طرف آن به نام امام حسن (ع) و سمت دیگر آن به نام امام حسین (ع) مُهر شده است.
سوگواری در محوطه «چنار خونبار» زرآباد
وی در ادامه به رسوم سایر نقاط استان قزوین پرداخت و گفت: سوگواری در محوطه امامزاده علی‌اصغر زرآباد نیز به گذشته‌های دور بازمی‌گردد و در آن آئینی به نام «شور گرفتن» است که از شب عاشورا تا طلوع خورشید روز عاشورا دسته‌ها به امامزاده رفته و دور «چنار خونبار» زرآباد گروه‌های سینه‌زنی تشکیل می‌دهند که هیجان و شور شکل می‌گیرد.
سلیمانی بیان کرد: رسمی که در مناطق الموت، تاکستان، آبیک و برخی دیگر از روستاها و مناطق استان وجود دارد، «عَلَم‌گردانی» است که در آغاز محرم و در مناطقی از پنجم محرم، علم برهنه را در روستاها می‌چرخاندند و مقابل منازل ساکنین می‌ایستادند. اهالی با دود کردن اسفند و قربانی کردن، با نذر و نیازی که داشتند روسری، شال و یا دستمالی را به این علم می‌بستند که هنوز هم این مراسم برگزار می‌شود. این علم در روز عاشورا به حرکت در می‌آمد و در واقع نماد نذر و نیاز مردم آن منطقه یا روستا بود که در شهر قزوین مرسوم نیست.
قزوین خاستگاه تعزیه خوانی در ایران
مجتبی عباسی، کارشناس مردم شناسی پیرامون فرهنگ عزاداری قزوینی‌ها در ماه محرم به گیلی نت گفت: یکی از آئین‌های مربوط به عزاداری ماه محرم در قزوین که در ماه صفر نیز اجرا می شود، تعزیه خوانی است. تعزیه خوانی از آئین‌های ویژه عزاداری عاشورایی در قزوین است که ریشه آن به دوران صفویه بازمی‌گردد و هنوز نیز در ایام محرم و صفر در بعضی مناطق قزوین و روستاهای اطراف برگزار می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: تعزیه نوعی نمایش مذهبی به شمار می‌رود که شخصیت‌های آن واقعه کربلا روایت کرده و به ایفای نقش شخصیت‌های آن می‌پردازند. به دلیل قدمت بالای قزوین در تعزیه، هنر زره بافی روستای حصار خروان نیز به ثبت ملی رسیده و تعزیه‌های دهه اول محرم این روستا در سطح کشور کم‌نظیر و زبانزد است و بسیاری از مردم را از راه‌های دور و نزدیک به خود می‌کشاند.
به گزارش گیلی نت، با گذر زمان ممکن است برخی از آئین‌های عزاداری در استان قزوین و سایر نقاط کشور به فراموشی سپرده شود اما همچنان به فرموده معمار کبیر انقلاب، امام خمینی (ره) این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته و هنوز پس از گذشت بیش از ۱۴۰۰ سال قیام سیدالشهدا (ع) در برابر ظلم پیوسته بر ورق‌های تاریخ بشریت می‌درخشد و مردمان در تمام نقاط جهان در سوگ امام حسین (ع) و ۷۲ تن از یاران وفادارش مراسم برپا می‌کنند تا همچنان راه حق و حق‌طلبی ادامه داشته باشد.
پایان خبر گیلی نت
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "آداب‌ورسوم عزاداران حسینی در قزوین از گذشته تا امروز" هستید؟ با کلیک بر روی فرهنگ و هنر، به دنبال مطالب مرتبط با این موضوع هستید؟ با کلیک بر روی دسته بندی های مرتبط، محتواهای دیگری را کشف کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "آداب‌ورسوم عزاداران حسینی در قزوین از گذشته تا امروز"، کلیک کنید.