محمد بهشتی: احیای اهلیت از نان شب برای ما مهم تر است/ نو شدن از ارکان سنت است/ پیروز کلانتری: تحقیق  در مستند باید حول ایده باشد

به گزارش خبرگزاری خبرآنلااین از روابط عمومی انجمن مستندسازان سینمای ایران پس از نمایش مستند »می برد تا به کجا« نشست نقد و بررسی این اثر با حضور پیروز کلانتری و سیدمحمد بهشتی به میزبانی زاگرس زند برگزار شد.

در ابتدای این نشست سیدمحمد بهشتی اظهار کرد:  به نظر من چند نکته قابل توجه وجود دارد که به آنها اشاره می کنم. ما در سینمای بلند داستانی افرادی را داریم که فیلمسازان فرهیخته ای هستند و فیلمهای خوبی ساخته اند ولی اکثریت فیلمسازان ما نیستند. به این معنا که اگر همه فیلمسازان را جمع کنیم تعداد کسانی که فیلمهایشان حرفی برای گفتن دارد زیاد نیست ولی این موضوع را در زمینه سینمای مستند اینگونه نمی بینیم. به عبارتی سینمای مستند مظهر فرهیخته ای سینمایی است و آقای کلانتری به این بخش از سینما تعلق دارند. من همه فیلمهایشان را ندیده ام ولی چند فیلمی که از ایشان دیدم حرف من را تأیید می کند که با یکی از فیلمسازان فرهیخته و دردمند و دغدغه مند ایران روبرو هستیم و به عبارتی می توان گفت که کارفرمای فیلم های آقای کلانتری دل ایشان است.

بهشتی خاطرنشان کرد: فیلم هایی که من از آقای کلانتری دیدم به خصوص همین فیلم »می برد تا به کجا« نشاندهنده این است که آنتن های آقای کلانتری به چیزی حساس است که در بین فیلمسازان مستند کسانیکه چنین حساسیت هایی دارند بسیار کم است و آن هم چیزی است که من آن را تحت عنوان اهلیت یاد می کنم. موضوع فیلم ایشان درباره اهلیت است؛ اهلیت یک نحو معرفت و شناخت است و یک مشخصه دارد و آن این است که وجودی است. هر کسی اهل هر چیزی یا جایی می شود نسبتش با آن چیز اینگونه است که گویا او ادامه وجود آن چیز است. برای مثال یاد کیهان کلهر و کمانچه می افتم؛ نسبت او و کمانچه نسبت اهلیت است و وقتی کمانچه می نوازد این دو را نمی توان از هم جدا کرد. نسبت بین خانم های خانه با خانه هم همینطور است خانه ادامه وجود آنها و آنها ادامه خانه هستند. اهلیت از جنس شعور است.

وی افزود: متأسفانه امروز باید شعور را هم توضیح داد؛ شعور به معنای دانایی است و دانایی با سواد یکی نیست. آغاز بی شعوری ما یا به عبارتی اختلال در اهلیت ما از سال ۱۳۳۵ است و تا امروز ادامه پیدا کرده است و کمتر آدم هایی هستند که هنوز باشعور و اهل این سرزمین هستند و به همین دلیل یک چیزهایی را می دانند و می فهمند. آنها غیرعادی نیستند ما غیرعادی هستیم و دچار اختلال در اهلیت شده ایم.

بهشتی درباره اصلاح اختلال به وجود آمده در اهلیت گفت: امروزه در وضعیتی به سر می بریم که سرزمینمان ما را پس می زند و جواب می کند. تا ۲۰ سال آینده به خاطر همین رفتارهای تهاجمی که ما با سرزمینمان داشتیم بخش اعظمی از جمعیت ایران مجبور به جابجایی است. همدان امروز با مشکل آب مواجه است منطقه ای که بارش بسیار مناسبی دارد. دلیل این اتفاق برداشت های بی رویه از آب های زیرزمینی است به طوریکه طبق گفته استاندار همدان اگر بخواهیم همه چاه ها را پلمپ کنیم ۸۰۰ سال طول می کشد که سطح آب های زیرزمینی به اندازه مطلوبی برسد. گرگان یزد اصفهان و… هم با این معضل مواجه هستند و همه این اتفاقات محصول اختلال در اهلیت است. اهلیت مثل شعله می ماند و این فتیله را با چیزی می توان روشن کرد که شعله داشته باشد. در واقع این مشکل با سواد حل نمی شود این اهلیت باید دوباره در ما بیدار شود.

وی افزود: من همیشه بر این نکته تأکید دارم که ما دچار اختلال در اهلیت شده ایم مثل سازی که از کوک خارج شده این ساز را دور نمی اندازند و دوباره کوک می کنند. ما یا به گوش کوک نیاز داریم یا به ساز کوک و در فیلم »می برد تا به کجا« درباره گوش و ساز کوک صحبت می شود و این یکی از کارهای بزرگی است که باید انجام شود و هرکسی در رشته خودش باید به دنبال گوش و ساز کوک بگردد تا ساز وجود خودش را کوک کند و فرقی نمی کند که در چه رشته ای هستید؛ حتی پزشکان ما هم باید اختلال در اهلیت خودشان را اصلاح کنند چرا که همه ما با این مشکل مواجه هستیم.

رئیس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی در ادامه اظهار کرد: در وهله اول ما باید متقاعد شویم که با اختلال در اهلیت مواجه هستیم که فیلم آقای کلانتری این کار را با ما می کند تا ما یک اهل را ببینیم و تمنای رفع اختلال در اهلیت در ما بیدار شود و به صرافت کوک کردن ساز وجود خودمان بیوفتیم. هوش مصنوعی متاورس و… مشکل گشای ما نیستند سرزمین ایران اولین سرزمینی در جهان است که در آن یکجانشینی اتفاق افتاده و تا امروز تداوم داشته و الان این یکجانشینی به مخاطره افتاده است. ما در همین ۷۰ سال زخم هایی را به سرزمینمان زده ایم که مثل همدان نیاز به ۸۰۰ سال برای بازسازی آن داریم. تا سال ۱۳۳۵ در شهرهای ایران به طور متعدد خانه های مجلل داشتیم این خانواده ها و خاندان های ثروتمند از محل نفت و گاز ثروتمند نمی شدند بلکه از طریق صنعت و تجارت به ثروت می رسیدند و امروز نمی توان یک ثروتمند پیدا کرد که از پول نفت ثروتمند نشده باشد. پول نفت در همه وجود ما تزریق شده و ما از طریق همین پول زنده ایم و این اختلال در اهلیت است.

بهشتی تأکید کرد: اهلیت در سرزمین ما بقای ما را تضمین می کند و از تهدیدات ما را دور می کند. بزرگ ترین ثروت ما ایران بودن ایران بود. ایرانی بودن ایرانی آنقدر مهم بوده که چندین بار سرزمینمان توسط بیگانگان اشغال شده ولی همه نظام دیوانی متشکل از ایرانیان بود چون جز ایرانی کسی نمی تواند ایران را اداره کند. به عقیده من کاری که آقای کلانتری کردند کارستان است احیای اهلیت از نان شب برای ما مهم تر است. ما بر سر یک دو راهی قرار گرفته ایم؛ یا دوباره اهل سرزمینمان شویم یا بمیریم.

در ادامه این نشست پیروز کلانتری درباره دلایل شروع مستندسازی اش از دهه ۱۳۶۰ و انتخاب مهدی آگاه برای ساخت مستند »می برد تا به کجا« گفت: دهه ۱۳۸۰ بیشتر در تهران کار کردم و دهه ۱۳۹۰ بیشترین کارهایی که ساختم در نواحی حاشیه کویر بود. برخلاف نگاهی که به سینمای مستند وجود دارد که فیلمساز به نوعی کارگذار یا واسط انتقال دانش از جایی به مخاطبان است من از اواخر دهه ۱۳۷۰ به این نتیجه رسیدم که فیلم می تواند به دغدغه های شخصی و وجودی فیلمساز گره بخورد و او می تواند مسائلش را مستقیم تر به عنوان پرسش ها رویکردها و ارجاعاتی که نوعی طلب گفتگو و رابطه با بیرون از خودش است بیان کند که البته این گفتگو می تواند فیزیکی هم نباشد.

کلانتری با اشاره به ساخت فیلم »واریته بلوچی« در سیستان و بلوچستان در سال ۱۳۹۵ خاطرنشان کرد: وقتی این فیلم را ساختم این موضوع برایم مطرح بود که وقتی جایی را نمی شناسیم و به آن وارد می شویم چرا بیش از اینکه بخواهیم آنجا را ببینیم به این توجه داریم که آنجا را بشناسیم. گویا دانایی و دانش مسئله اصلی است در صورتیکه اگر فهم مسئله اصلی باشد انسان به مسئله اصلی تبدیل می ‍شود. شاید »واریته بلوچی« در نگاه اول یک فیلم توریستی باشد اما در این فیلم من دغدغه و مسئله ای جدی را دنبال می کنم. بلوچ ها هنوز موسیقی هندی گوش می دهند. هفتاد سال است که ما با هند مرز نداریم و مراوده ‍ای که پیش تر وجود داشته هنوز هم وجود دارد چراکه گذر از تاریخ و فرهنگ زمان خیلی زیادی می خواهد.

وی افزود: به نظر می رسد که جیب ما مستندسازها باید همیشه پر از موضوع ایده و رابطه باشد. سال ۷۶ که انجمن مستندسازان را تأسیس کردیم عنوان آن را انجمن کارگردان های مستند نگذاشتیم و از عنوان مستندسازان استفاده کردیم چون مستندساز مدام باید در رابطه باشد و اتصالش را حفظ کند. تحقیق را به عنوان شروع کار مستند قبول ندارم شروع مستند از اتصال طلبی داشتن و ایده است و تحقیق حول آن ایده گردش پیدا می کند و اینطور نیست که شما هر چه بیشتر بدانید فیلم بهتری خواهید ساخت.

این مستندساز در ادامه تأکید کرد: مستندساز باید پرسش ها و طلب های بسیاری داشته باشد تا در مناسبت ها و نسبت ها و حتی در رابطه با سفارش ها به اثرش برسد. بسیاری از فیلم های من با سفارش ساخته شده اند اما سفارش ها را به جهانی از خود تبدیل کرده ام.

وی افزود: پیش از فیلم »می برد تا به کجا« فیلم »همایون صنعتی« را در کرمان ساختم و آنجا با آقای آگاه گره خوردم. آقای آگاه مسئله مهمی را مطرح می کند و می گوید که مدرنیت جدا از ایرانیت و اسلامیت برای من موضوع نیست. نو شدن برای ایرانی و اسلامی بودنمان مهم است و این نو شدن را قطعاً می توانیم از غرب بگیریم ولی چرا الگو باید مدرنیسم باشد و چرا این را نو شدن تعریف نمی کنیم. نو شدن جریانی است که از درون زایش دارد و خیلی تأثرات از بیرون می گیرد اما مدرنیسم یک الگو است.

کلانتری اظهار کرد: حاشیه دو وجه دارد آن چیزی که در حاشیه زندگی می کند و ما متوجهش نیستیم یا آنچه که دارد به حاشیه می رود و ما باز متوجهش نیستیم؛ هر دو مهم هستند. در همین فیلم از ابتدا می گویم که آقای آگاه را مرد مفاهیم دیدم درحالیکه ایشان مرد اقتصاد است و من چیزی درباره این موضوع در فیلم نگفتم. آنچه که در سینمای مستند دنبال می کنم چیزی است که در سینمای ابراهیم گلستان می بینم.

وی افزود: ما دو شروع برای سینمای مستندمان داریم؛ سال ۳۷ ابراهیم گلستان استودیوی گلستان را راه می اندازد که در جایگاه تهیه و تأسیس می تواند شروع کننده سینمای مستند ما باشد و شش سال بعد وزارت فرهنگ و هنر راه می افتد و فیلمسازانی را دعوت می کند که آنها به آنجا می روند حقوق می گیرند و مستند می سازند. شروع سینمای مستند ما الان مربوط به سال ۱۳۴۳ است و نقش آدم ها در این تاریخ بسیار مهم است.

در ادامه این نشست محمد بهشتی با اشاره به اینکه در نظام برنامه ریزی کشور پرداختن به زمینه هیچ جایگاهی ندارد تصریح کرد: ما از زمان رضاشاه که دولت مدرن تشکیل شده تا امروز دیگر زمینه سرزمینمان را نمی شناسیم و فقط زمین را می شناسیم. در دشت تهران در زمان شاه طهماسب صفوی که تشیع حاکم شد حرم حضرت عبدالعظیم مهم شده است و شاه صفوی می خواهد هر از گاهی به زیارت بیاید. به همین دلیل به دنبال یک جای خوش آب و هوا برای اقامت شاه صفوی بودند و یکی از همین روستاهای اطراف را به شهر تبدیل می کنند که این شهر تهران نام دارد. در دشت تهران دو گسل بزرگ وجود دارد که یکی گسل نیاوران و دیگری گسل کهریزک است و هفت دره نیز وجود دارد که از درون آن سیل جاری می شود و این دو تهدید بزرگ تهران است اما تهران دوره طهماسبی از هر دو تهدید مصون است چرا که دورترین فاصله را به گسل ها و مسیل ها دارد.

وی افزود: در دوره ناصرالدین شاه شهر تهران را گسترش می دهند. آخرین زلزله بزرگی که در تهران آمده مربوط به دوره مظفرالدین شاه است اما هیچ گزارشی از تخریب در تهران نشده و همه گزارشات مربوط به روستاها بوده است. ما تا سال ۱۳۴۰ زمین دشت تهران را نمی شناختیم و نمی دانستیم جای گسل ها کجا هستند در حالیکه پس از آن ما سازمان زمین شناسی سازمان ژئوفیزیک و… داریم که وضعیت زلزله را روزانه مانیتور می کنند. ما زمین تهران را خیلی خوب می شناسیم ولی زمینه تهران را نمی شناسیم و از همان دهه ۴۰ که این سازمان ها تشکیل شدند تهران گسترش پیدا کرده و ما این شهر را دقیقاً در منطقه یک دو سه و چهار روی گسل نیاوران و در پیشانی مسیل ها گسترش دادیم. این به این معنا است که ما سواد داریم اما شعور نداریم و دچار اختلال در اهلیت شده ایم. 

بهشتی تأکید کرد: سنت زیست در هر سرزمین یکی از اقتضاعاتش این است که معاصر شود چرا که در غیر این صورت می میرد. معاصر شدن دو وجه دارد یک وجه اتصال به ریشه است و یک وجهش انعطاف نسبت به متغیرها است. نو شدن از ارکان سنت است و ما چه فهمی در دوره جدید پیدا کردیم که سنت را ضد نو شدن فهمیدیم؟ مولانا بارها از نو شدن صحبت کرده است و قرآن کسانی را که نمی خواهند نو شوند سرزنش کرده است. معاصر شدن معادل مدرن شدن نیست مدرن شدن نوعی معاصر شدن در اروپا است. ما به جای معاصر شدن سعی کردیم که مدرن شویم و این باعث شده که شناختی به سرزمینمان نداشته باشیم. ما از منظر اروپایی به سرزمینمان نگاه می کنیم.

وی افزود: اروپایی در سرزمینی زندگی می کند که همه منافع و موانع زیستی در آن بالفعل است و ما در سرزمینی زندگی می کنیم که همه منافع و موانع زیستی بالقوه هستند. ما در این سرزمین به نوعی زندگی کردیم که مناسب زندگی در اروپا بوده است. شاخص های اقتصادی ما در دوران صفویه با فرانسه هم سطح بود چین قبل از اینکه مستعمره شود ثروتمندترین کشور جهان بود و این ثروت ها را بر اساس شاخص های خودش به دست آورده بود چرا که پس از اینکه مستعمره انگلیس شد به بدبختی رسید. راه رستگاری ما این است که معاصر شویم. بهترین واژه در ایران که به معنای آبادانی است رشد است در صورتیکه اقتصاددان های ما این واژه را به ابتذال کشیده اند. وقتی یک گیاه رشد می کند این رشد از درون و همه جانبه است و از بالقوه به فعل در می آید. ما باید از عنوان رشد استفاده کنیم و اگر قرار است این اتفاق در کشورمان رخ دهد ما باید به دنبال معاصر شدن باشیم و بدانیم که وقتی زمینه را نمی شناسیم در تاریکی قرار می گیریم. ما به شکلی زندگی می کنیم که گویی اولین انسان هایی هستیم که در این سرزمین زندگی می کنیم و اصلاً کاری به تجربه زیستی در این سرزمین نداریم و دچار امتناع از زمینه شده ایم.

در ادامه این نشست کلانتری درباره تأثیر آثار مستند بر شکل گیری جریانی برای در جهت رواج ایران شناسی گفت: من جدا از فیلمسازی به سینمای مستندمان هم فکر می کنم. من به شکل پاگیری و جاگیری سینمای مستند در کشورمان نقد دارم و بدبین هستم به نظر من این سینما خوب پیش نرفته است که البته این موضوع نیازمند بحث مفصلی است و سال هاست که هیچ امیدی به آینده سینمای مستند ندارم. بدبینی شدید من اساساً به هنر ایران است ما هر چه جلوتر آمدیم زایش و ملات این هنر فروکش کرده است. ما با دو هنر نخبگانی و رانتی مواجه هستیم. نخبگانی یا الیت به معنای جریانی است که بستر اجتماعی و تعامل با جامعه را از دست داده است و می توان عنوان هنر گلخانه ای هم برایش تعیین کرد.

کارگردان مستند «در خیابان های ناتمام« تأکید کرد: اگر امیدی به سینمای مستند دارم این امید در جوانانی است که اتفاقاً در دو دهه اخیر نسبت ها باور و اتصال خودشان را به آنچه که مدیریت اقتصادی سیاسی فرهنگی و… نام می گذارند قطع کرده اند و این می تواند بستر و زمینه ای باشد که یک قدرت بیافریند. من به اقلیت های فعالی که به وابستگی ها تن نمی دهند و مسیرهای تازه ای را طی می کنند امیدوار هستم و به نقش خانواده ها در شکل گیری فرهنگ فرزندانشان هم امید دارم. من به یک نوزایی بدون اتصال به آسیب ها و بیراهه ها امیدوارم.

این نشست با پرسش حضار از مهمانان ادامه پیدا کرد.

۵۷۵۷